W trakcie wędrówek po Polsce trafiłam do kościoła św. Tekli w Krzyżanowicach Dolnych, gdzie w głównym ołtarzu znajduje się obraz Stworzenie Adama namalowany przez Franciszka Smuglewicza. Według tradycji do postaci Adama pozował sam Hugo Kołłątaj.
W bocznych ołtarzach znajdują się 2 inne obrazy Smuglewicza: Chrystusa nauczającego oraz Chrystusa nagradzającego. Na nich też widzimy sportetowanego Kołłątaja.
Postać Hugo Kołłątaja zaintrygowała mnie. Jaka była droga życiowa kapłana, który w wieku 29 lat zostaje proboszczem w Krzyżanowicach Dolnych, a kilka lat później pozuje do obrazów Smuglewicza???
Dzieciństwo i młodość Hugo Kołłątaja
Hugo Kołłątaj herbu Kotwica urodził się 1 kwietnia 1750 roku w Dederkałach Wielkich na Wołyniu w niezamożnej rodzinie szlacheckiej. W 1756 rodzina przeprowadziła się do Nieciesławic w województwie sandomierskim. W wieku 7 lat rodzice rodzice wysłali syna do Pińczowa do kolonii akademickiej, szkoły pod zarządem Akademii Krakowskiej. W szkole tej uczył się przez 3 lata. Po latach Hugo żartobliwie napisał, że w Pińczowie nauczył się czytać i źle pisać.
Od 11-tego roku Hugo uczył się w Krakowie. W 1769 roku otrzymał tytuł doktora filozofii. W latach 1770–1774 studiował w Wiedniu, w 1775 roku w Rzymie uzyskał doktorat z prawa i teologii oraz przyjął święcenia kapłańskie.
W źródłach historycznych nie zachowały się żadne dokumenty potwierdzające wykształcenie Hugona /prawidłowa forma imienia, które otrzymał na chrzcie/, kwestionowana jest nawet data rozpoczęcia nauki w Pińczowie, nie znaleziono jego nazwiska w spisach studentów ani w Krakowie, ani w Wiedniu, ani w Rzymie. Nie odnaleziono dokumentu potwierdzającego święcenia kapłańskie.
Niewiele jest znanych szczegółów z okresu jego zagranicznych studiów, wiadomo że był członkiem Zgromadzenia Nauk Wyzwolonych w Rzymie oraz że nawiązał wiele kontaktów towarzyskich. Brak jest również dokładniejszych danych odnośnie źródeł finansowania nauki, oprócz informacji o współfinansowaniu przez bratową.
Jako 25-letni młodzieniec Hugo Kołłątaj powrócił do Polski w roku 1775.
Tło historyczne
Hugo Kołłątaj studiował i działał w epoce Oświecenia, "wieku rozumu i filozofów". W XVIII wieku głównie Jezuici dbali o edukację młodzieży, przygotowywali kadrę profesorów, opracowywali podręczniki oraz zakładali fundacje dla pokrycie kosztów utrzymaniaszkół. Szkolnictwo jezuickie było rozbudowane i na wysokim poziomie. Zakon jezuitów był uważany przez ideologów oświecenia za główną przeszkodę w przebudowie kulturalnej i społecznej świata, a więc według nich należało zlikwidować jezuickie szkoły. W przeddzień kasaty jezuici liczyli 41 prowincji z 24 domami profesów i 1538 domami, kolegiami, nowicjatami, seminariami, konwiktami, rezydencjami i misjami. Jezuitów w 1773 roku było 22,5 tysięca.
W 1773 przeprowadzono kasację zakonu jezuickiego, zamknięto wspaniale wyposażone kolegia i szkoły, skasowano wyjątkowo cenne księgozbiory. Na terenie Rzeczypospolitej majątkiem pojezuickim zajęły się Komisje Rozdawnicze Koronna i Litewska. Część tego majątku trafiła do rąk prywatnych, a część była wykorzystana na potrzeby nowo powołanej Komisji Edukacji Narodowej oraz reformy krakowskiej uczelni.
Komisja Edukacji Narodowej rozpoczęła działalność w dniu 14 X 1773 /od 1972 roku w Polsce dzień 14 X jest Dniem Edukacji Narodowej/. Głównym celem Komisji była sekularyzacja szkolnictwa.
Hugo Kołłątaj
Bezpośrednio po powrocie z Rzymu Hugo Kołłątaj zaczął współpracować z Komisją Edukacji Narodowej przy tworzeniu "projektu rozbudowy polskiego szkolnictwa" oraz w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych. Pracę w KEN zawdzięcza wstawiennictwu biskupa płockiego Michała Poniatowskiego, przyszłego prymasa i brata króla Stanisława Augusta, wolnomularza, który kierował pracami Komisji Edukacji.
Hugo Kołłątaj reformatorem Akademii Krakowskiej
27-letni Hugo Kołłątaj rozpoczął reformę Akademii Krakowskiej. W 1782 roku został rektorem Szkoły Głównej Koronnej /nowa nazwa Akademii Krakowskiej od 1780/ do czerwca 1786 roku.
Krakowska uczelnia dysponowała dużym własnym majątkiem, dla celów jej refomy wykorzystano dodatkowo dobra po kasacie zakonu jezuitów. W ramach reformy Hugo Kołłątaj:
- otworzył kilka zakładów naukowych,
- wyeliminował "zbędne" wg niego przedmioty nauczania, na ich miejsce wprowadził nowe,
- szczególną uwagę poświęcił naukom przyrodniczymi i „moralnym”,
- dokonał reorganizacji wydziału filozofii,
- usunął wielu starych profesorów, głównie duchownych i przyjął na ich miejsce nowych, młodych, dynamicznych i wyznających światopogląd oświeceniowy.
Jego najbliżsi współpracownicy to:
- Jan Śniadecki /1756-1830/, matematyk, geograf i astronom, karierę wykładowcy rozpoczął w wieku 20 lat,
- Jan Jaśkiewicz /1749-1809/, przyrodnik, lekarz nadworny króla Stanisława Poniatowskiego, w 1780 roku objął katedrę historii naturalnej i chemii.
W drugiej połowie XVIII wieku Akademia Krakowska wymagała reformy i reorganizacji, zatrudnienie nowych, dobrze wykształconych wykładowców było wskazane, niemniej zwalnianie sprawdzonej, dobrze przygotowanej kadry profesorskiej i zastępowanie jej osobami "oświeconymi" pod dyktando organizacji wolnomularskich nie było korzystne dla poziomu uczelni.
Spór z biskupem Kajetanem Sołtykiem
Po powrocie do kraju w 1776 roku papież Klemens XIV obdarował 26-letniego Hugona jedną z krakowskich kanonii katedralnych. Przeciwko objęciu kononii przez Kołłątaja wystąpił biskup Kajetan Sołtyk /1715-88/, spór trwał wiele lat. Biskup zarzucał Kołłątajowi, że:
- nosił świecki strój, zamiast stroju duchownego,
- nie odprawiał mszy i nie głosił kazań,
- obwinił go o „grube szalbierstwa” rzekomo popełniane na probostwach w Mielcu i Krzyżanowicach oraz związane z dzierżawą Bieńczyc.
W listopadzie 1781 roku krakowski sąd biskupi skazał Kołłątaja na miesiąc rekolekcji w seminarium, pozbawił go kanonii i wszelkich przywilejów. W dniu 7 XII 1781 roku, wyrokiem sądu biskupiego, na Kołłątaja została nałożona ekskomunika.
Kołłątaj szukał wsparcia w wielu miejscach. W efekcie po sześciu miesiącach to bp Sołtyk został zawieszony w czynnościach. Kołłątaja poparł prymas Michał Poniatowski oraz Rada Nieustająca. Kontrola przeprowadzona z ramienia Komisji Edukacyjnej przez Ignacego Potockiego stała się podstawą jego całkowitej rehabilitacji. Dekretem z dnia 15 VI 1782 roku prymas Michał Poniatowski przywrócił Kołłątaja na stanowisko kanonika krakowskiego i reaktywował wszystkie jego uprawnień.
Aby lepiej zrozumieć zmianę wyroku należy dodać, że Ignacy Potocki /1750-1809/ od 1777 roku należał do wolnomularstwa, doszedł do VII stopnia wtajemniczenia w lożyŚwiątynia Izis, w latach 1781-1789 był wielkim mistrzemWielkiego Wschodu Narodowego Polski. Stał na czele Rady Niewidzialnej i Tajnej, organu zrzeszającego polskich masonów najwyższych stopni wtajemniczenia.
Kapitała krakowska z niechęcią przyjęła ponownie Hugo Kołłątaja w swoje szeregi. Zarzucano mu zbyt małe zainteresowanie sprawami kościoła, a zbyt duże gromadzeniem dóbr materialnych oraz sprzyjaniu środowiskom związanych z królem Stanisławem Poniatowskim.
Pozycja ekonomiczna Hugo Kołłątaja
Parafia w Krzyżanowicach Dolnych należała do zakonu Norbertanów. Pomimo sprzeciwu zakonników 29-letni Kołłątaj w 1779 roku został proboszczem w Krzyżanowicach Dolnych, w latach 1786-89 pobudował we wsi nowy kościół w miejsce spalonego po uderzeniu pioruna.
Kościół św. Tekli
w Krzyżanowicach Dolnych
Nowy kościół św. Tekli został zbudowany na wzór greckiej świątyni. Budowla była nietradycyjna, chór znajdował się nad ołtarzem, kazalnicy nie było, a jej miejsce zajmowała katedra położona na posadzce, tak, aby ksiądz zawsze znajdował się wśród wiernych. Okno znajdujące się nad wejściem głównym rozświetlało cały kościół. Kościół przypominał zbór protestancki. Należy pamiętać, że wieś Krzyżanowice położona jest w okolicy Pińczowa, miasta, które w poprzednim wieku było znaczącym centrum reformacji, działali tutaj Kalwini i Bracia Polscy. Parafianom architektura kościoła nie podobała się, dlatego po odejściu Hugona przebudowano ją, chór przeniesiono nad wejście główne, zamurowano okno, dobudowano ambonę.
W latach 80-tych XVIII wieku Hugo Kołłątaj oprócz funkcji proboszcza w Krzyżaniwicach Dolnych:
- od 1784 roku był proboszczem kościoła św. Jana w Pińczowie i w Koniuszy obok Proszowic,
- był właścicielem kompleksu dóbr w Miechowskiem,
- zajmował się handlem zbożem i drewnem,
- powołał w Krzyżanowicach kampanię solną,
- posiadał kilka nieruchomości,
- w 1786 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji.
Obraz Stworzenie Adama
Kościół w Krzyżanowicach Dolnych był budowany w latach 1786-89, prawdopodobnie obraz Stworzenie Adama powstał w ostatnim roku budowy. Hugo Kołłątaj miał wtedy około 38 lat.
Obraz Stworzenie Adama
W tym okresie czasu był to człowiek nadzwyczaj wpływowy, bogaty, pewny siebie. Funkcje proboszcza traktował głównie jako źródło dochodu, nie mieszkał na terenie parafii, a jej zarządzanie zlecił kustoszowi kolegiaty skalmierskiej, księdzu Janowi Bieleckiemu.
Dla mnie obraz ten symbolizuje czasy, w których powstał. Elita polska w XVII, XVIII wieku nie wierzyła w moźliwość kształtowania własnego systemu wartości, często szukała obcego wsparcia. W latach 80-tych XVIII wieku, aby postępować zgodnie z oświeceniowymi ideami, aby reprezentawać poglądy "poprawne politycznie", należało "szydzić z kościoła". Przypuszczam, że w 1788 roku Hugo Kołłątaj nie widział niczego niewłaściwego w eksponowaniu tego obrazu w ołtarzu głównym.
Wprawdzie jeszcze przez kilka kolejnych lat Hugo Kołłątaj będzie osiągał pewne sukcesy, ale od 1994 kilka lat Kołłątaj spędził w więzieniu, majątek jego został skonfiskowany, a po wyjście z więzienia w 1802 roku będzie żył skromnie i w zapomnieniu. Trudno w krótkiej notce opisać tak barwną postać, jaką był Hugo Kołłątaj. Najwięcej informacji o nim zebrane jest opracowaniu Hugo Kołłątaj: kapłan, mąż stanu i polityk Andrzeja Pociąska.
Komentarze